Środowisko pracy e-bookowego DTP-owca

Po 7 latach zawodowego przygotowywania e-booków, kilku zmianach platformy sprzętowej oraz wykorzystaniu wielu narzędzi publicznych i prywatnych, dziś mogę podzielić się swoimi uwagi na temat tego, jak powinno wyglądać prawidłowe wyposażenie miejsca pracy osób poważnie myślących o tworzeniu e-booków.

System operacyjny

Tu sprawa jest prosta. Ale najpierw kilka założeń:

1. Nie tworzymy plików „w ciemno”, tylko testujemy każdy niestandardowy element w realnie używanych programach.
2. Nie chcemy korzystać z czytników, tabletów, czy smartfonów przy testach, ponieważ na dłuższą metę jest to niepraktyczne.
3. Podobnie nie chcemy korzystać z wirtualizacji, bo samo przerzucanie plików kilkadziesiąt razy jest czasochłonne (w porównaniu z użyciem programów natywnych dla danego systemu).

Jedyny system operacyjny, który spełnia powyższe założenia i pozwala na realne przetestowanie e-booków w oficjalnych programach, wykorzystując do tego tylko komputer, na którym pliki te powstają jest OS X. Oczywiście najlepiej w jak najświeższej wersji, czyli na dzień dzisiejszy Mojave. Poniżej przedstawię listę absolutnie podstawowych standardów towarzyszących e-bookom i wybór systemu stanie się oczywisty.

Co chcemy osiągnąć?

Współczesne e-booki to pliki występujące w trzech formatach.

Najbardziej uniwersalny, pozwalający na umieszczenie w nim dowolnej treści, obsługujący wyszukiwanie, linki, multimedia, słowniki i praktycznie wszystko co można wymyślić, jest PDF. Format długo obecny na rynku, dopracowany, od kilku lat w pełni otwarty i dobrze udokumentowany. Możliwy do utworzenia na wiele sposobów, w tym z wykorzystaniem programów takich jak: MS Word, OpenOffice/LibreOffice Writer, Quark X Press, Adobe InDesign, \(pdf\TeX\) i inne. W wielu przypadkach to jedyny sensowny wybór, szczególnie dla dokumentów fixed layout.

Drugim najważniejszym formatem e-booków jest ePub. W uzupełnieniu ostatniego zdania z poprzedniego akapitu, choć można w tym formacie tworzyć pliki o sztywnym układzie (w ePub 3), to tracą one wtedy wiele możliwości formatu, poczynając od tego, że są traktowane jak skany i można zapomnieć tu np. o korzystaniu ze słownika.

Sama dokumentacja formatu ePub, dostępna w witrynie http://idpf.org/epub, pozwala zapoznać się z formatem, ale ogólnie powinna być traktowana wyłącznie jako ciekawostka. Dużo lepszym źródłem przydatnym do nauki składu w formacie ePub jest instrukcja Amazona dla formatu MOBI, dostępna pod adresem Amazon Kindle Publishing Guidelines.

Format ePub ma dziesiątki, niekompatybilnych ze sobą implementacji. I nie chodzi tu o różnice między ePub 3 i ePub 2, a obsługę różnych części specyfikacji w zależności czy plik otwieramy na czytniku Kobo, na iPadzie (iBooks) czy w programie Adobe’a. Instrukcja Amazona, przygotowana dla MOBI (które w wersji 8 jest zwyczajnie plikiem ePub 3 spakowanym w kontener MOBI) odnosi się do realnie istniejących sprzętów/programów.

Najważniejsze i najpopularniejsze są dwie implementacje: Adobe’a (Adobe Digital Editions) i Apple’a (iBooks). Poprawne pliki ePub muszą być w pełni kompatybilne z tymi implementacjami (szkoda, że wciąż wiele plików ePub, trudno nazwać poprawnymi) i oczywiście mieć 100% zgodność z narzędziem epubcheck. I tu pojawia się pierwszy gruntowny dowód przewagi systemu OS X, nad wszystkimi innymi – iBooks działa tylko w ekosystemie Apple’a (OS X i iOS). Chcąc testować na etapie tworzenia plik ePub, konieczna jest praca w systemie OS X lub opcjonalnie, dużo mniej wygodne, korzystanie z iPada lub iPhone’a. Oczywiście ADE także jest dostępne dla systemu OS X.

Ostatnim istotnym formatem jest MOBI. A właściwie to kilka różnych formatów.

Najpowszechniejsze są:

• MOBI 6 – wciąż niezbędny (uproszczenie wynikające z trudności w tworzeniu własnych plików KFX) dla e-booków z indeksem (np. słowników).
• MOBI 8 – pliki AZW3, KF8 – obecny standard Amazona dla plików tworzonych przez narzędzie kindlegen (i nakładki graficzne), możliwy do przesłania bezprzewodowo na czytnik czy tablet przez chmurę Amazona. Jak wcześniej wspomniałem to po prostu ePub 3 w kontenerze MOBI, a w realnych plikach MOBI z kindlegena to jeden z dwóch formatów (obok MOBI 6) spakowany w jeden kontener MOBI (domyślnie dodatkowo ze źródłem w formacie ePub).
• AZK – pliki dla aplikacji Kindle for iOS. Możliwe do uzyskania jedynie w programie Kindle Previewer for OS X. Technicznie to plik podobny w budowie do formatu wspomnianego poniżej. Niekoniecznie istotny w pracy e-bookowego DTP-owca, ale zawsze lepiej mieć możliwość utworzenia takiego pliku (ze względu na popularność urządzeń Apple’a) niż nie mieć takiej możliwości.
• YJR, KFX – format Yellow Jersey lub inaczej Kindle Format X – nowy uniwersalny format Amazona. W obrębie języka angielskiego (i kilku innych, nielicznych, wspieranych) łączy możliwości MOBI 6 i MOBI 8 oraz zawiera nowe funkcje. Trudny do uzyskania, a dodatkowo wciąż dopracowywany z kilkoma ograniczeniami (najpoważniejsze to brak jakiegokolwiek wsparcia dla wielu języków, w tym polskiego). Jedyne drogi uzyskania to nieoficjalne narzędzia lub skorzystanie z platformy wydawniczej Amazona. Przy pracy nad e-bookami spokojnie można sobie ten format odpuścić na dzień dzisiejszy.

Ze względu na AZK, znowu OS X ma przewagę nad innymi systemami operacyjnymi. Aczkolwiek w 95% przypadków wystarczy plik MOBI 8, możliwy do uzyskania w innych systemach.

Formaty źródłowe

Pełna lista formatów w jakich klienci przysyłali mi pliki do konwersji do ePub (uproszczenie często używane przez laików – realnie konwersja jest możliwa w bardzo specyficznych przypadkach i najpowszechniej z formatu ePub 2 do ePub 3 w pierwszej fazie działania programu kindlegen – reszta przypadków wymaga choćby częściowego świadomego składu), liczy ponad 30 różnych formatów, a i tak nie jestem pewny, czy o czymś nie zapomniałem. Skoncentruję się tu na formatach, w jakich pliki trafiły do mnie w ciągu ostatnich dwóch lat w przypadku minimum 3 różnych e-booków.

Najczęściej źródło to PDF, czyli format którego nie da się skonwertować (zakładam tu profesjonalne przygotowanie e-booka) do czegokolwiek innego, w szczególności do formatów ePub i MOBI. Istnieje wiele programów pozwalających na wydobycie tekstu, tabel i grafik z pliku PDF (które później posłużą do składu), a w systemie OS X, na wyłączność, są jedne z najwygodniejszych (poczynając o wbudowanych w system). Tworzenie ePub na bazie PDF-a, często określane jest zwrotem „krew, pot i łzy”, ale tylko dlatego, że komputer nie zrobi tego automagicznie – tu zazwyczaj potrzebny jest skład, robiony tak samo jak skład innych formatów w systemach składu tekstu (takich jak: Quark X Press, Adobe InDesign, \(\TeX\) itp.).

Drugim powszechnie spotykanym formatem źródłowym są pliki programu Adobe InDesign (INDD, IDML i inne). Trafiają się pliki sprzed ponad 10 lat (nie zawsze ładnie otwierające się w nowych wersjach) jak i takie, które do otwarcia wymagają jednej z najnowszych wersji (na dziś minimum to 2016). Bardzo nieliczne pozwalają na ładny eksport z programu do formatu ePub. Przy większości jednak wymagane jest tyle samo pracy co przy źródle w PDF-ie (a czasami więcej np. gdy źródłowe obrazki trzeba konwertować).

Znacznie rzadziej trafiam na pliki programu Quark X Press (najczęściej QXD). Nie lubię takich źródeł – niemal zawsze „poszatkowane” na wiele plików i niemal zawsze mają strukturę nie pozwalającą na wygenerowanie estetycznego pliku ePub wprost z programu. Tu również czasem trafiam na problem z plikiem przygotowanym 30 lat temu, w pierwszej wersji programu Quarka, który niespecjalnie ładnie otwiera się (o ile się otwiera) w nowych wersjach programu. Tylko dla formalności wspomnę, że Quark X Press to program wywodzący się z systemu Mac OS, od wersji 6 (dziś aktualna to 14.1) dostępny dla OS X (a od wersji 3 dostępny dla Windows).

Sporo plików źródłowych trafia do mnie w formacie programu MS Word. Tu również tylko pozornie jest mniej pracy – wiele plików poprawnie otwiera się tylko w archaicznych wersjach Worda (np. 5.1), inne odwołują się do zasobów (np. fontów) niestandardowych, (zbyt) często niepublicznych i nie załączonych do źródła. Nawet jeśli plik przyjdzie w formacie DOCX, to mało który jest ładnie ostylowany, więc nie ma mowy o łatwej, automatycznej konwersji.

Dziesiątki plików pochodzą z TeX-a. Teoretycznie to przyjazne źródło, ale tylko teoretycznie. Dostawałem zarówno pliki w formacie \(plain\TeX\), jak również \(Lua\TeX\), \(Con\TeX{}t\) i oczywiście \(\LaTeX\). Kodowanie polskich liter natrafiłem na występujące w chyba każdym standardzie używanym w \(\TeX\)-\(u\). Kilka trafiło się niekonwertowalnych lub tak zagmatwanych w kodzie, że jedyną sensowną opcją było wygenerowanie PDF-a i praca na nim.

Skany. Potraktuję zbiorczo wszystkie formaty obrazkowe (TIFF, JPG, PNG). To najczęściej pliki nie poddające się OCR-owi. Bardzo niewdzięczne – całość trzeba przepisać, a często także odtworzyć obrazki, przez co praca nad e-bookiem potrafi trwać kilka miesięcy, ale jednocześnie honorarium jest na poziomie, który przy źródle w formacie Worda wymaga złożenia kilkudziesięciu e-booków, i wystarcza na spokojne niepracowanie przez następne dwa lata (w warunkach średniego standardu życia w Warszawie lub innym dużym polskim mieście).

Uwagi końcowe

Ze względu na kilka szczegółów, tylko system OS X pozwala na całościowe przeprowadzeniu procesu przygotowania pliku ePub (i MOBI), wliczając w to poprawny odczyt formatów źródłowych, wygodne narzędzia pracy nad e-bookami, testowanie ich i wygenerowanie ostatecznych wersji. Oczywiście można, co zasugerowałem wcześniej, poradzić sobie z brakiem dostępu do Maca, korzystając z innych urządzeń niż komputer (minimum iPad i Kindle) lub uruchamiając ten system na maszynie wirtualnej (licencja pozwala na legalne wykorzystanie takiego systemu tylko na komputerach Apple’a, więc wracamy do punktu wyjścia).

Same e-booki to pliki relatywnie lekkie i nie wymagają mocnej konfiguracji sprzętowej. Bardziej niż moc przerobowa komputera, istotne jest by był względnie nowy – najlepiej z najnowszej, w chwili zakupu, serii. Spokojnie wystarczy najtańsza konfiguracja iBooka Air. Najcięższym programem z jakim realnie spotykam się w pracy nad e‑bookami jest Adobe InDesign. Na co dzień korzystam z MacBooka Pro late 2016 (jedna z najtańszych konfiguracji) i nie czuję, by sprzęt wymagał uaktualnienia. Myślę, że spokojnie wystarczy mi do komfortowej pracy jeszcze przez ok. 5 lat.

ADE i iBooks pozwalają na darowanie sobie testów na czytnikach. Chyba że e-book zawiera np. kolorowe schematy – wtedy warto na koniec sprawdzić jak prezentuje się na czytnikach z ekranami e-ink.

Nie polecam korzystania z popularnych narzędzi do tworzenia i konwersji e-booków (nie wymienionych wcześniej). Przynajmniej nie w pracy komercyjnej – na własny użytek można. W ostateczności można użyć do części pracy Sigila, ale najlepiej z lekko zmodyfikowanymi źródłami i własną kompilacją. Poprawny plik MOBI powinien bez zmian przechodzić przez chmurę Amazona, a z tym mają problemy nawet pliki przygotowane komercyjnie przez amatorów (czasami nazywających się profesjonalnymi firmami). Nawet osoby dość dobrze orientujące się w tej tematyce nie wiedzą np. dlaczego chmura Amazona wycina załączone fonty lub jakie ciekawe znaczniki HTML-a, nie uwzględnione w instrukcji Amazona, są obsługiwane przez czytniki Kindle (i inne).

Część narzędzi niezbędnych przy takiej pracy jest darmowa (lub jest częścią systemu operacyjnego) – ADE, Kindle Previewer/kindlegen, iBooks, opcjonalnie Sigil. Resztę trzeba kupić, ale to wydatek do obrobienia przy pracy nad kilkoma e-bookami (w warunkach systemu OS X).

W razie pytań lub polemiki pozostaję do dyspozycji. Proszę o przesłanie swojej wiadomości przez formularz komentarzy – na wszystkie sensowne odpowiem (jeśli tylko autorzy strony mi na to pozwolą:) ).